Panoptyzm

Panoptykon to oryginalna koncepcja więzienia opracowana przez słynnego utylitarystę Jeremy’ego Benthama. Niezwykłość koncepcji, jak wiadomo, polegała na tym, że budynek mieszczący więźniów miał być wzniesiony na planie pierścienia, podzielonego na koncentrycznie rozmieszczone fragmenty przewidziane pod cele skazańców, zaś na środku okrągłego budynku znajdować się miała wieża nadzorcy. Clue projektu był schemat obserwacji więźniów. Cele w których skazani mieli zostać rozmieszczeni były oddzielone murem oraz wyposażone w okna zewnętrzne – zapewniające dobre oświetlenie, oraz wewnętrzne gwarantujące wgląd do wnętrza celi. Okna wewnętrzne byłyby wyposażone w fenickie lustra, tak by nadzorca mógł kontrolować osadzonych sam nie będąc widzianym. Dodatkowo projekt Benthama przewidywał szereg rozwiązań tłumiących hałas, oczywiście jednokierunkowo – tak by więzień mógł być podsłuchany, lecz strażnik nie. W ten sposób więzień nie mógłby w żaden sposób dowiedzieć się co widzi i co słyszy strażnik oraz czy i kiedy wykonuje on swoje zadania. Jeremy Bentham wyszedł z założenia, iż przy współczesnym mu stanie techniki nieprzerwana kontrola więźniów, choć z oczywistych względów pożądana, jest w zasadzie niemożliwa. Natomiast był przekonany, że efekt nieprzerwanej kontroli można osiągnąć, wzbudzając w osadzonych poczucie, że w każdej chwili mogą być obserwowani. Dlatego właśnie strażnik/nadzorca w centralnej wieży miał pozostawać niewidoczny i niesłyszalny. Panoptykon, mimo iż jego projektodawcy nie udało się go wznieść, posłużył jako inspiracja dla wielu budynków penitencjarnych. Nie to jest jednak najważniejsze. Panoptykon może być bowiem uznany za metaforę pewnej wizji władzy czy też polityki. W tej funkcji obsadził go francuski filozof krytyczny Michel Foucault, lansując pojęcie panoptyzmu. Panoptyzm mimo, iż jego przejawy najłatwiej dostrzec w pooświeceniowych przemianach w sferze funkcjonowania więziennictwa czy instytucji totalnych – burżuazja i rozum mieszczański, dochodząc do władzy, zastępuje dotychczasowy porządek kaźni i eliminacji, porządkiem normalizacji i przywracania ekonomicznej użyteczności jednostkom wykluczonym – może być dostrzeżony także w innych sferach. Z pewnego punktu widzenia jest nawet wszechobecny. Jak mówił Foucault w jednym z wywiadów, Panoptykon pozwala interweniować w dowolnej chwili i wywiera stałą presję, zanim jeszcze popełnione zostaną błędy, pomyłki czy zbrodnie”, pozwala się zastosować, zaadaptować do dowolnej instytucji, do każdej funkcji, którą przenika, z którą się wewnętrznie integruje. To już nie zadawane na ślepo ciosy, ale przemyślane spożytkowanie. „Dyscyplina jest odwrotną stroną demokracji